Episode 95
Η μέλισσα του Νίκου Καζαντζάκη
Ο Νίκος Καζαντζάκης, πάντα ανήσυχος δημιουργός ανάμεσα στη φιλοσοφία και την τραγωδία, φέρνει στο προσκήνιο με τη Μέλισσα μια εμβληματική αναμέτρηση με το αρχαίο τραγικό πνεύμα. Το έργο, βαθιά εμποτισμένο με τις αρχές του αρχαιοελληνικού δράματος, πραγματεύεται την οικογενειακή ιστορία του Περίανδρου, τυράννου της Κορίνθου, και των δύο γιων του, του Κύψελου και του Λυκόφρονα. Κεντρικός άξονας του έργου είναι το φάντασμα της Μέλισσας, της γυναίκας του Περίανδρου, που εκείνος σκότωσε, όχι από οργή ή ζήλια, αλλά επειδή δεν άντεχε τη σκέψη να ζήσει εκείνη περισσότερο από τον ίδιο. Η τραγωδία διαπνέεται από ένα σχεδόν μεταφυσικό βάρος: το παρελθόν δεν θάβεται ποτέ, και οι ζωντανοί παραμένουν δέσμιοι των νεκρών. Η Μέλισσα, από απούσα, γίνεται παρούσα: η σκιά της στοιχειώνει τον Περίανδρο, τους γιους του, ακόμα και την ίδια την Κόρινθο, σε μια πορεία κάθαρσης και αναπόδραστης πτώσης.
Οι χαρακτήρες – Υπερμεγέθεις και τραγικοί
Ο Περίανδρος δεσπόζει στη σκηνή σαν μορφή τιτάνια: τυραννικός, επιβλητικός, αλλά και βαθιά τραυματισμένος. Η δολοφονία της Μέλισσας δεν είναι μόνο το μοιραίο του σφάλμα, αλλά και η πηγή της τραγικής του ενοχής. Είναι ένας άνδρας που προσπαθεί να εξουσιάσει όχι μόνο την πόλη και την οικογένειά του, αλλά και τον ίδιο τον χρόνο, τον θάνατο, την αγάπη.
Ο Λυκόφρων, ο γιος που σιωπά, απομακρύνεται από τον πατέρα του σαν καταδικασμένος σε αιώνια αντίσταση, προσωποποιεί την ηθική ακαμψία και τη νεανική απέχθεια απέναντι στην πατρική αυθαιρεσία. Ο Κύψελος, πιο ήπιος, προσπαθεί να συμφιλιώσει το ρήγμα, μα στέκεται αδύναμος.
Η ίδια η Μέλισσα, αν και νεκρή, είναι παρούσα σε όλο το έργο. Είναι η απόλυτη γυναίκα, η μνήμη, η ενοχή, η δικαιοσύνη και η εκδίκηση. Δεν έχει ανάγκη από σκηνική παρουσία· η απουσία της είναι η πιο ηχηρή παρουσία όλων. Το όνομά της κουβαλά την αρχέγονη δύναμη της ζωής που δολοφονήθηκε άδικα και τώρα στοιχειώνει τους επιζώντες.
Το ιστορικό και φιλοσοφικό υπόβαθρο
Ο Καζαντζάκης επιλέγει συνειδητά μια εποχή μακρινή – την τυραννία της αρχαίας Κορίνθου – για να θίξει διαχρονικά ζητήματα εξουσίας, ενοχής, μετάνοιας, πατρικών τραυμάτων και ηθικού χρέους. Παρόλο που αντλεί από ιστορικές μορφές, δεν γράφει ιστορικό δράμα. Η Κόρινθος λειτουργεί περισσότερο σαν αρχετυπικός τόπος της σύγκρουσης ανάμεσα στο παλιό και το νέο, το πατρικό και το υιικό, το ερωτικό και το καταστροφικό.
Γραμμένο σε μια εποχή όπου η Ευρώπη σπαράσσεται από πολέμους και τυραννίες, και ο ίδιος ο συγγραφέας αναμετράται με την έννοια του ηγέτη και του υπεύθυνου ανθρώπου, Η Μέλισσα φανερώνει την αγωνία για τις συνέπειες της εξουσίας και της βίας, ακόμα και όταν αυτές έχουν ιδεαλιστικό ή «αναγκαίο» πρόσημο.
Η γλώσσα του Καζαντζάκη είναι υψηλή, αδρή, αρχαιοπρεπής, με ελεγειακούς ρυθμούς, επική τονικότητα και διαλογική ένταση που θυμίζει Σοφοκλή και Αισχύλο. Το έργο αναπνέει μέσα από το σχήμα της τραγωδίας: η ύβρις, η Νέμεσις, η κάθαρση βρίσκονται στον πυρήνα του.
Η πρόσληψη του έργου και οι παραστάσεις
Το έργο ολοκληρώθηκε το 1937 αλλά δεν ανέβηκε αμέσως. Η πρώτη του παρουσίαση έγινε στο εξωτερικό, στη Γαλλία, σε λογοτεχνικούς κύκλους, και η ελληνική πρεμιέρα καθυστέρησε, λόγω της πολιτικής συγκυρίας και της θεματολογικής του έντασης. Η πρώτη πλήρης θεατρική παράσταση στην Ελλάδα ήρθε μετά τη Μεταπολίτευση, όταν ο Καζαντζάκης άρχισε να διαβάζεται και να σκηνοθετείται με μεγαλύτερη ελευθερία. Από τότε, Η Μέλισσα έχει ανεβεί από σημαντικούς θιάσους με σκηνοθεσίες που είτε αναδεικνύουν την αρχαιοπρέπεια είτε επιχειρούν σύγχρονες αναγνώσεις του μύθου.
Τι αποκομίζει ο θεατής
Ο θεατής φεύγει από την παράσταση φορτισμένος. Δεν πρόκειται για εύκολο έργο· η πυκνή του γλώσσα, η συναισθηματική ένταση, οι ηθικές διαστάσεις των χαρακτήρων απαιτούν ενεργή πρόσληψη. Όμως το έργο ανταμείβει. Ο θεατής στοχάζεται πάνω στην ενοχή, στην αδυναμία της συγχώρεσης, στην αιώνια παρουσία του παρελθόντος στη ζωή των ανθρώπων.
Η Μέλισσα δεν μιλά μόνο για μια οικογένεια. Μιλά για την ανθρώπινη μοίρα όταν το προσωπικό γίνεται ιστορικό και το πάθος ξεπερνά τη λογική. Θίγει το διαχρονικό ερώτημα: μπορεί ποτέ η πράξη του παρελθόντος να ξεχαστεί; Ή είναι καταδικασμένη να επιστρέφει ως φάντασμα, απαιτώντας δικαίωση;
Ο συγγραφέας
Ο Νίκος Καζαντζάκης, γεννημένος στο Ηράκλειο Κρήτης το 1883, υπήρξε ένας από τους πιο πολυδιάστατους πνευματικούς ανθρώπους της σύγχρονης Ελλάδας. Φιλοσοφημένος, παθιασμένος, με πνευματική συγγένεια με τον Νίτσε, τον Βούδα και τον Χριστό, αναζητούσε τη λύτρωση μέσα από την αγωνία της ψυχής. Το θεατρικό του έργο είναι λιγότερο γνωστό από τα μυθιστορήματα του, αλλά Η Μέλισσα στέκει ισάξια πλάι στον Καπετάν Μιχάλη ή στον Ζορμπά, ως έργο υψηλής τραγικής τέχνης και φιλοσοφικής δύναμης.
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
